CZYTELNIA. Choroby wpływające na reprodukcję bydła

CHOROBY WPŁYWAJĄCE NA REPRODUKCJĘ BYDŁA

Właściwa opieka nad stanem zdrowotnym zwierząt jest ważnym elementem zarządzania opłacalnym stadem bydła mlecznego. Należy pamiętać, że bez zwalczania chorób postęp w zakresie hodowli bydła jest poważnie hamowany.
Wśród wielu chorób bydła, problemy reprodukcji zajmują jedno z czołowych miejsc. Ponad połowa wszystkich przypadków bezpłodności bydła powstaje wskutek chorób zakaźnych systemu rozrodczego. Do najczęstszych chorób zakaźnych wpływających na skuteczność reprodukcji krów mlecznych należą: bruceloza, leptospiroza, zaraza rzęsistkowa i wibrioza.

Bruceloza (choroba Banga)
Bruceloza jest zakaźną, zaraźliwą i przewlekłą chorobą bakteryjną wielu gatunków zwierząt domowych i dzikich oraz człowieka. U krów chorobę tę wywołuje bakteria Brucella abortus. Bruceloza występuje na wszystkich kontynentach z różnym nasileniem. W wielu państwach rozpoczęto walkę z tą chorobą, polegającą na ścisłej izolacji lub wybijaniu reagującego dodatnio serologicznie. W Europie bruceloza została uznana za wygasłą w krajach skandynawskich, Holandii, Szwajcarii, Niemczech. W Polsce bruceloza bydła występowała głównie w hodowli wielkostadnej w zachodniej części kraju. Obecnie cały obszar kraju uznano za wolny od choroby.
Źródłem zarazka jest najczęściej chore lub bezobjawowo zakażone bydło. Chore krowy i jałówki wydalają duże ilości zarazka, najczęściej w okresie poronień lub porodów (wody płodowe, płód, poporodowe wycieki z dróg rodnych, mleko w okresie laktacji). Natomiast u buhajów może dojśc do zakażenia przy kryciu. Przy czym wyróżnia się dwa rodzaje zakażeń:

czynne - gdy buhaj zakażony i wtedy zakażenie krów następuje poprzez nasienie (również przy sztucznej inseminacji),
bierne - jeśli buhaj najpierw kryje krowy chore a potem zdrowe.

Bydło może się zarazić także od innych gatunków zwierząt domowych i dzikich, które są nosicielami bruceli, jak: konie, małe przeżuwacze, świnie, psy, szczury, drób, sarny i inne.
Źródło zarazka dla zwierząt stanowią również zakażone przedmioty, sprzęt oborowy, ściółka, pasze, woda, wspólne wodopoje.
Bramą wejścia zarazka do organizmu zwierząt jest najczęściej przewód pokarmowy (np. zlizywanie lub żucie zakażonych łożysk lub poronionych płodów) a także uszkodzona skóra, strzyki i błony śluzowe.
Pałeczki Brucella abortus są bardzo wrażliwe na światło słoneczne, w którym giną po kilku godzinach oraz na ciepło (temp. 65°C zabija je po kilkunastu minutach).
Odporne są natomiast na pozostałe czynniki środowiska zewnętrznego, np.:

w wycieku pochwowym w chłodni żyją 7 miesięcy,
w poronionych płodach bez dostępu słońca a nawet w okresie ciepłym - 6 miesięcy,
w kale wysuszonym - 1 rok,
w mleku kwaśnym - klika dni,
w serze - 2 miesiące,
w maśle - 1 miesiąc.

Bakterie giną szybko w 2% formalinie i 1% lizolu (Janowski,1983).
Okres inkubacji brucelozy może wynosić od 2-3 tygodni do 6-9 miesięcy.
Najwyraźniejszymi objawami zakażenia brucellą są: ronienia (szczególnie w czasie trzech ostatnich miesięcy ciąży), zatrzymanie łożyska i infekcja macicy. Krowy często ronią tylko przy pierwszej ciąży, następne cielęta są żywe, aczkolwiek słabsze i bardziej wrażliwe na schorzenia. Po poronieniu pojawiają się zapalenia macicy, jajowodów, prowadzące w wielu wypadkach do niepłodności. Poza tym u krów chorych występują zapalenia stawów obrzęk zapalny wymienia. Natomiast u buhajów można zauważyć zmiany zapalne w najądrzach i jądrach oraz zapalenia błony śluzowej prącia.
Bruceloza jest bardzo niebezpieczną i na ogół trudną do zwalczenia chorobą. W momencie pojawienia się jej w stadzie konieczne jest natychmiastowe podjęcie walki z tą zarazą. Podstawowym elementem walki z brucelozą jest okresowe wykonywanie badań serologicznych w celu wykrycia i wyeliminowania zwierząt chorych a w dalszym etapie tworzenie stad wolnych od tej choroby.
Zapobieganie i zwalczanie brucelozy polega na:

ścisłym i bezwzględnym przestrzeganiu przepisów sanitarno-weterynaryjnych,
zabezpieczeniu stad wolnych przed wprowadzeniem sztuk zakażonych,
okresowym badaniu bydła w kierunku brucelozy,
stosowaniu sztucznego unasieniania,
badaniu bakteriologicznym poronionych płodów krów, które poroniły,
odosobnieniu sztuk podejrzanych o zakażenie,
uboju sztuk zakażonych brucelozą (Sikora,1992).

Bruceloza u człowieka nazwana jest czasem gorączką falistą lub maltańską. Na zakażenie narażony jest najbardziej personel weterynaryjny. Człowiek jest wrażliwy na wszystkie gatunki rodzaju Brucella: Br. melitensis, Br. suis, Br. canis, Br. ovis oraz Br. abortus.
Ludzie zarażają się przez picie niepasteryzowanego mleka, przenoszenie zainfekowanej tkanki (szczególnie przy zetknięciu z wydzielinami z pochwy krowy) (Campbell,Marshall,1982).

Jak przebiega bruceloza u ludzi?
Choroba ta ma charakter przewlekły. Objawia się ona okresową gorączką, potami bólami głowy i ogólnym osłabieniem. Występują przemiennie poprawa i pogorszenie stanu zdrowia. Bruceloza atakuje wszystkie narządy organizmu, efektem czego dalszy przebieg choroby jest zazwyczaj wieloobjawowy.
Obraz kliniczny brucelozy może przypominać chorobę reumatyczną, często również towarzyszą jej objawy uszkodzenia słuchu, wzroku, stawów, kręgosłupa, poszczególnych narządów wewnętrznych a także zaburzenia nerwowe i psychiczne (Janowski,1983). Przebieg choroby jest długotrwały, uciążliwy i często nieuleczalny.

Leptospiroza (krętkowica)
Leptospiroza prawdopodobnie pojawiła się w 1934 r. Choroba ta występuje na całym świecie, ale największy problem stanowi w krajach o rozwiniętym chowie pastwiskowym bydła (Ameryka Północna i Południowa, Australia, południowoazjatycka część byłego Związku Radzieckiego oraz częściowo kraje Azji). Choroba ta przyczynia się do utraty mleczności, spadku kondycji, licznych ronień, a także częstych upadków cieląt.
W Polsce leptospiroza występuje sporadycznie. Częściej choroba ta pojawia się u świń, psów, zwierząt futerkowych. Należy pamiętać, że jest ona niebezpieczną zakaźną zaraźliwą chorobą (Janowski, 1983).
Chorobę wywołują liczne serotypy krętków z rodzaju Leptospira, ale gatunkiem najczęściej występującym u bydła jest L. pomona. Organizmy te żyją w stawach, jeziorach lub innych zbiornikach wodnych. Gromadzą się one w nerkach zakażonych zwierząt i rozprzestrzeniają się wraz z moczem. Bramą wejścia zarazka do organizmu może być początkowy odcinek przewodu pokarmowego, jak również śluzówka nosa oraz spojówki (przy bezpośrednim zetknięciu z zakażonym moczem lub wodą).
Okres inkubacji trwa 3-4 dni. Obraz kliniczny choroby jest bardzo różny, zależy od: zjadliwości zarazka, jego ilości oraz od stanu wrażliwości bydła. U bydła leptospiroza może przebiegać w 4 postaciach: nadostrej, ostrej, podostrej i przewlekłej.
W postaci nadostrej choroba pojawia się nagle, powodując śmierć zwierzęcia w ciągu 12-48 godzin. Towarzyszy jej wysoka temperatura oraz ciężkie objawy ogólne. Poza tym może wystąpić żółtaczka, krwiomocz, częstomocz oraz ronienie. Śmiertelność wynosi ok. 100%.
W postaci ostrej leptospiroza rozpoczyna się wysoką gorączką. Do objawów ogólnych przyłączają się po 3-5 dniach choroby: żółtaczka, atonia żwacza, biegunka. W późniejszym czasie pojawiają się owrzodzenia w jamie ustnej i na skórze, niedokrwistość, obrzęk, wybroczyny spojówek wyciek z oczu, duszność, osłabienie czynności serca, bardzo duży spadek mleczności, ciężki stan ogólny. Śmiertelność wynosi ok. 50%.
Postać podostra trwa 10-16 dni. Ronienia są rzadsze. Śmiertelność wynosi 20-45%. W postaci przewlekłej występuje postępujące wychudzenie, nawroty gorączki trwające 2-5 dni, duszność, krwiomocz, spadek mleczności, biegunki, wyłysienie, ronienia, duża śmiertelność cieląt i jałowość krów oraz niedokrwistość. W tej postaci choroba może trwać miesiącami.
W leczeniu leptospirozy stosuje ssię aaantybiotyki: Streptomycinum 12 mg/kg m.c. dożylnie. Przy silnym krwiomoczu przetacza się krew.

Zaraza rzęsistkowa
Ta weneryczna choroba, o zasięgu światowym jest wywołana przez pierwotniaka Trichomonas foetus, pasożytującego w narządach rodnych. W warunkach naturalnych rzęsistek przenosi się z zarażonych zwierząt na inne wyłącznie podczas aktu krycia. Źródłem zarażenia bywają zwykle nielicencjonowene buhaje, zwierzęta sprowadzane do stad bez odpowiedniej kontroli weterynaryjnej, a także zarażona sperma stosowana do inseminacji.
W stadach gdzie występuje zaraza rzęsistkowa najczęstszymi objawami choroby są: zaburzenia cyklu płciowego oraz wczesne obumieranie płodów z późniejszą ich maceracją lub ronieniem. Brak widocznych zmian chorobowych zarażonego buhaja powoduje, że podejrzenie zarazy rzęsistkowej powoduje dopiero w oparciu o obserwacje zaburzeń cyklu płciowego u krów. U samic po zacieleniu pojawia się zaczerwienienie i obrzęk błony śluzowej przedsionka pochwy, następnie szarawy, śluzowo-ropny wysiek zawierający rzęsistki, co w efekcie prowadzi do guziczkowego zapalenia pochwy. Przy braku zacielenia i powtarzaniu rui rzęsistki można ponownie stwierdzić w śluzie pochwowym na 2-3 dni przed następnymi rujami.
Krowy zarażone mogą zostać zapłodnione, ale zwykle w ciągu 3 miesięcy następuje poronienie. Płód ginie i rozkłada się w macicy. Często w macicy gromadzą się płyny i ropa, zanim zostaną usunięte z obumarłym płodem. Zainfekowane krowy przeważnie wytwarzają odporność na następujące potem zakażenia.
Rzęsistkowica bydła jest choroba zwalczaną z urzędu. Zarażone buhaje eliminuje się z dalszego chowu. Leczenie stosuje się tylko wyjątkowo w odniesieniu do bardzo wartościowych buhajów. Rokowania do krów są pomyślne.

Wibrioza (inwazja mątwika płodowego)
Wibrioza jest swoistą chorobą bakteryjną narządów rodnych bydła. Choroba ta o zasięgu światowym powoduje w niektórych krajach lub w regionach masową jałowość krów. W Polsce wibrioza stanowiła problem w okresie powojennym, obecnie jest znacznie rzadsza.
Chorobę wywołuje mątwik płodowy Campylobacter foetus. Zarazek jest mało odporny na warunki środowiskowe. Słońce i wysychanie zabijają go po kilu godzinach a temperatura 56˚C po 5 minutach. W ziemi, słomie i nawozie żyje 20-30 dni, w 6˚C ginie szybciej niż w temperaturze pokojowej. Jest wrażliwy na zwykłe środki odkażające.
Głównym źródłem zarazka są krowy. Rozprzestrzenianiu choroby sprzyja częste krycie lub unasienianie krów zakażonych. Innym źródłem zarazka mogą być także buhaje, które zakażają krowy przy kryciu lub przez nasienie przy sztucznym zapłodnieniu. Natomiast buhaje zakażają się również przy pobieraniu nasienia zakażonym sprzętem.
Do najczęstszych objawów wibriozy zalicza się: nieregularne cykle rui i jałowość. Jałowość występuje u 20-50% krów. Ronienia mają miejsce w trzech środkowych miesiącach ciąży. Po poronieniu krowy nabywają odporności, która chroni je przed ponownym ronieniem. Innymi objawami tej choroby jest niski wskaźnik zapłodnienia.
Zapobieganie i zwalczanie wibriozy polega na: sztucznym unasienianiu, okresowym badaniu buhajów, stosowaniu przerwy w kryciu przez okres 90 dni u zakażonych krów po poronieniu, domacicznych wlewkach antybiotyków i stosowaniu szczepionek zapobiegawczych.

dr Anna-Maria Szymańska
02.12.2003